اسحاق بن عمار مى گوید: به امام صادق (ع )عرض کردم : همسایه اى دارم ، بسیار نماز مى خواند و بسیار انفاق مى کند و بسیار به حج مى رود، و از او خلافى نسبت به خاندان رسالت دیده نشده است .
امام صادق (ع ) فرمود: عقلش چگونه است ؟ (یعنى آیا عقل اجتماعى و بینش دینى دارد؟)
گفتم :عقل ندارد، و از نظر فکرى در سطح پائین است .
آن حضرت فرمود: (لا یرفع بذلک منه ) (او که عقل ندارد، درجه اش ‍ به خاطر آن اعمال نیک ، بالا نمى رود).⁽¹⁰⁾

ابن سکیت اهوازى ، از دانشمندان بزرگ و مشهور عصر امام دهم حضرت هادى (ع ) بود، و از محضر آن حضرت و امامان دیگر بهره هاى وافر برده بود، او روزى از امام هادى (ع ) این سئوال را کرد:
(خداوند چرا حضرت موسى (ع ) را با معجزه عصا و ید و بیضا و وسائل باطل کننده جادوى جادوگران فرستاد؟
و چرا حضرت عیسى (ع ) را با وسائل طبابت و درمان بیماریها (و شفاى دردمندان و بیماران جسمى ) فرستاد؟
ولى حضرت محمد پیامبر اسلام (ص ) را، با معجزه بیان و شیوا خطبه هاى غرا و سخنان دلنشین فرستاد؟)
امام هادى (ع ) در پاسخ فرمود: در عصر موسى (ع )، آنچه که بیشتر رواج داشت ، جادوگرى قرار گیرد و بر آنها چیره شود فرستاد، او کارهایى کرد که ساحران از انجام آن عاجز ماندند، و جادوهاى جادوگران را باطل کرد و به این ترتیب ، حجت و برهان را بر آنها ثابت نمود.
و در عصر عیسى (ع )، بیمارى فلج و زمین گیرى زیاد شده بود، و مردم به پزشک و درمان ، نیاز شدید داشتند، از این رو عیسى (ع ) در همین راستا، از جانب خدا چیزى آورد، که پزشکهاى عصرش ، نظیرش را نداشتند، او به اذن خدا، مردگان را زنده مى کرد، کور مادر زاد را بینا مى نمود، اشخاص ‍ مبتلا به بیمارى پیسى را شفا مى داد و به این ترتیب حجت را بر آنها ثابت نمود.
ولى حضرت محمد، پیامبر اکرم (ص ) در عصرى به پیامبرى مبعوث گردید که شیوه سخنورى و خطبه خوانى و شعر سرائى ، زیاد شده بود، آن حضرت ، مطالب بلند پایه و دقیق با بیان رسا و شیوا آورد، که بر آنها برترى داشت و به این ترتیب حجت را بر آنها تمام کرد.
ابن سکیت : از پاسخ دلنشین امام هادى (ع )، قانع شد و عرض کرد: (سوگند به خدا چنین پاسخى را از هیچکس نشنیده بودم ).
آنگاه ابن سکیت پرسید: در این زمان ، حجت خدا بر مردم چیست ؟
امام هادى (ع ) فرمود: (آن حجت و دلیل ، (عقل ) است ، که انسان به وسیله عقل ، رهبر راستین را مى شناسد و او را مى پذیرد، و رهبر دروغین را مى شناسد و او را تکذیب مى نماید.
این سکیت : هذا والله هو الجواب : (سوگند به خدا پاسخ درست ، همین است .)⁽¹¹⁾

اسحاق پسر عمار مى گوید: به محضر امام صادق (ع ) رفتم ، داستان خودم را در رابطه با ملاقات با مردم ، و گوناگون بودن سطح فکرى آنها در پذیرش ‍ سخنم ، با آن حضرت در میان گذاشتم ، و عرض کردم :
1- گاهى نزد بعضى از انسانها مى روم ، قسمتى از سخنم را به او مى گویم ، ولى او (با هوش تیزى که دارد) همه سخن و مقصود مرا مى فهمد.
2- و با بعضى دیگر سخن مى گویم ، وقتى که تمام سخنم را به او گفتم ، او مقصودم را مى فهمد و به من جواب مى دهد.
3- ولى با بعضى دیگر وقتى سخن مى گویم ، مقصودم را نمى فهمد، مى گوید: دوباره بگو، (به این ترتیب انسانها در درک مطالب ، متفاوت هستند، علت چیست ؟)
امام صادق (ع ) در پاسخ من فرمود:
( آیا علتش را نمى دانى ؟ )، گفتم : نه .
فرمود: شخص اول ، که مقصود تو را از قسمتى از گفتار تو مى فهمد، کسى است که در همان هنگام که نطفه بوده ، عقلش با نطفه اش بهم آمیخته است ، و شخص دوم کسى است که : عقلش در رحم مادرش ، به او ملحق شده است ، ولى شخص سوم که سخنت را نمى فهمد و مى گوید دوباره بیان کن ، کسى است که عقلش پس از بزرگ شدنش ، به او پیوسته است . ⁽¹²⁾
بنابراین تیز هوشى و کند هوشى و میانه هوشى ، مربوط به ریشه هاى تعقل او است که اگر زودتر به او ملحق شده ، تیزهوش مى گردد و اگر دیرتر ملحق شده به همان نسبت ، کند هوش مى شود.

حسن بن صیقل مى گوید: (از امام صادق (ع ) پرسیدم : مردم از پیامبر روایت مى کنند (اندیشیدن یک ساعت ، بهتر از عبادت یک شب است )، چگونه اندیشه اى است ؟).
امام صادق (ع ) فرمود: هنگامى که انسان از کنار خرابه یا خانه (رها شده اى ) مى گذرد، بگوید:
(این ساکنوک ، این بانوک ، ما بالک لاتتکلمین )
(آنها که در میان تو سکونت داشتند، کجایند؟ آنها که تو را ساختند کجایند؟ چرا سخن نمى گوئى ؟
(به این ترتیب ، هم امام ، آن روایت را تصدیق فرمود، و هم چگونگى تفکر ارزشمند را بیان داشت ، و براستى که چنین است ، فکرى که مایه عبرت فکرى گر چه اندک باشد، بهتر از عبادات طولانى ، ولى سطحى و بى عمق خواهد بود).

ابوهاشم (که یکى از فقهاى اسلام در عصر امام رضا(علیه السلام ) و امام جواد(علیه السلام )... بود) مى گوید: در محضر حضرت رضا(علیه السلام ) بویدم ، و افرادى نیز در آنجا بودند، سخن از عقل و ادب (نیروى اندیشه و اخلاق اسلامى ) به میان آمد، هر کسى چیزى مى گفت ، امام رضا(علیه السلام ) فرمود:
(عقل از عطایاى الهى است ، ولى ادب ، (مربوط به انسان است که آن ) را با رنج و زحمت ، تحصیل مى کند، بنابراین کسى که در تحصیل ادب ، زحمت ، تحصیل مى کند، بنابراین کسى که در تحصیل ادب ، زحمت و رنج کشید، آن را بدست مى آورد، ولى کسى که در کسب عقل رنج و زحمت بکشد، جز بر نادانى خود نمى افزاید).  (یعنى اصل عقل ، از موهبتهاى خدادادى است ، و قابل کسب نیست ، ولى امور اخلاقى و ارزشهاى انسانى ، قابل تحصیل است ، و مى توان با زحمت و رنج در تحصیل آن امور، به درجه عالى ادب رسید)

جبرئیل از طرف خدا نزد آدم (ع ) آمد و گفت : (اى آدم ! من از جانب خدا ماءمور شده ام تا تو را در انتخاب یکى از این سه خصلت ، مخیر سازم ، یکى از آن سه را بر گزین ، و دوتاى آن را واگذار.)
آدم پرسید: آن سه خصلت چیست ؟
جبرئیل گفت : 1- عقل 2- حیاء 3- دین .
آدم گفت : در میان سه خصلت ، خصلت عقل و اندیشیدن را برگزیدم .
جبرئیل به حیاء و دین گفت : شما جدا شوید و عقل را به خودش واگذارید، حیاء و دین گفتند:
(یا جبرئیل انا امرنا اءن نکون مع العقل حیث کان )
:(اى جبرئیل ! ما ماءمور هستیم که همراه عقل باشیم و از او جدا نشویم ).
جبرئیل گفت : (خود دانید، آنگاه به سوى آسمان عروج کرد و رفت .